1196
39 DOORBRAAK
**
*
Dindsdag 16 Januari 2020g
*
‘Heil Leopold’ in plaats van ‘Heil Hitler’
**
*
foto: ©Zacht Lawijd
*
Vlaamse schrijvers worstelen met nazi-Duitsland
6 JANUARI 2020
*
Ernest Claes was onder de indruk van de film-cursus scenarioschrijven in oktober 1941 in nazi-Berlijn terwijl zijn compagnon Felix Timmermans gewoonlijk in slaap viel tijdens de les.
Op filmcursus in nazi-Duitsland
een vermakelijk boekje open over de strapatsen van Ernest Claes en zijn Lierse vriend Felix Timmermans
Wie
durft er te beweren dat er niets interessants gebeurt in de Vlaamse
tijdschriften-wereld? In het recentste nummer van het mooi
geïllustreerde literair-historische tijdschrift Zacht Lawijd (december 2019)
doet filmdocent Roel Vande Winkel een
vermakelijk boekje open over de strapatsen van Ernest Claes en zijn
Lierse vriend Felix Timmermans in oktober 1941 te Berlijn. Beide Vlaamse
literaire coryfeeën gingen toen in op een uitnodiging van de Duitse
filmmaatschappij
Terra-Tobis (later onderdeel van Ufa)
om er de studio’s in Babelsberg te bezoeken en zich gedurende twee weken onder te dompelen in een heuse filmcursus.
Vande
Winkel vertelt in het artikel dat Claes nog tijdens de Tweede
Wereldoorlog verslag uitbracht – ook in een Duitse vertaling van het
artikel, zo blijkt — van hun bezoek maar dat hij niet inging op wat er
effectief gebeurde, laat staan hoe beide tenoren van de Vlaamse letteren
zich toen gedroegen. Daarvoor ging Vande Winkel nu te rade bij
dagboek-notities van Claes zelf, van een nota die Claes zijn advocaat
toeschoof toen hij na de oorlog werd beschuldigd van culturele
collaboratie met de bezetter én van Claes’ privé-antwoord aan Louis
Vercammen die nog voor Gaston Durnez zich waagde aan een
Timmermans-biografie.
Pleiten voor wereldvrede
twaalf skeletten van oud-strijders pleiten voor wereldvrede
Het
resultaat is ronduit spannend én onderhoudend. Dat Claes en Timmermans
werden uitgenodigd was toen allesbehalve abnormaal, aldus Vande Winkel,
want Claes had in 1934 gescoord met de verfilming van De Witte
door Jan Vanderheyden en diens Duitse partner Edith Kiel. Ook al was
Claes niet erg te spreken over de verfilming die door een bijna
voltallige Duitse ploeg werd ingeblikt, toch kreeg hij de smaak te
pakken van het nieuwe medium. Hij ging zo ver om in 1939 zelf een
scenario in elkaar te boksen voor een eventuele film De Twaalf-Pax
Hominibus waarin twaalf skeletten van oud-strijders pleiten voor
wereldvrede.
Claes
zette in eigen land een boompje op over de noodzaak om staatssteun te
geven aan de filmsector en praatte met beginnend filmproducer James
Roosevelt, oudste zoon van de Amerikaanse president Teddy Roosevelt,
over zijn filmplannen. Timmermans had meegewerkt aan de verfilming van
De Witte, en zag ook wel iets in de verfilming van zijn Pallieter.
Niemand minder dan Borinage-regisseur Henri Storck zou worden aangezocht
als regisseur. Kortom, Claes en in mindere mate Timmermans hadden iets
met film.
Propaganda en euthanasie
Vande
Winkel reconstrueert in het artikel in Zacht Lawijd wat er op het
programma stond van de veertiendaagse en dat was zeker niet min, en
verrassend veelzijdig. De Duitse referent toonde natuurlijk Duitse
propagandafilms om zijn betoog over de filmkunst te illustreren, maar
ook Pantserkruiser Potemkin van de Russische cultregisseur Sergei Eisenstein en de iconische komedie Ninotchka
van de Joods-Russische filmer Ernest Lubitsch, films die in
nazi-Duitsland normaliter verboden waren om te vertonen. Ook Amerikaanse
producties, zoals Mr. Deeds goes to Town, en Britse films, zoals Goodbye, Mr.Chips,
kwamen daarbij aan bod. Toen Claes en Timmermans Ich klage an, een
Duitse film pro euthanasie kregen voorgeschoteld, noteerde Claes
laconiek: ‘Een film (…) waarin het toebrengen van den dood bij
ongeneeslijke ziekten verdedigd wordt. (…) Propagandafilm zonder meer.
Met kunst had het niets te maken.’
‘Heil Leopold’
dat zijn vriend Timmermans bij zoveel Duitse ernst meestal in slaap viel
Claes
beweerde later dat zijn vriend Timmermans bij zoveel Duitse ernst
meestal in slaap viel en eigenlijk niet erg geïnteresseerd was in ‘al
dat filmgedoe’. Dat er van hartelijke contacten tussen de nazi’s en
henzelf absoluut geen sprake was, onderstreepte Claes later graag
tijdens zijn na-oorlogse verdediging tegen aantijgingen wegens
collaboratie. Hij gaf aan dat hij als Belgische patriot op bezoek in
nazi-Duitsland elke ‘Heil Hitler’ steevast beantwoordde met ‘Heil
Leopold’ en dat hij daarom door een Duitse officier in de gaten werd
gehouden wegens staatsvijandig gedrag. Hoe dan ook, tijdens en na de
oorlog kwam er niets terecht van concrete filmplannen. Claes werd zelfs
een drietal maanden opgesloten in afwachting van een vrijspraak voor
collaboratie, terwijl Timmermans na enkele ondervragingen gerust werd
gelaten en vervolgens als een gebroken man in 1947 stierf.
‘Partiële collaborateur Elsschot’
In
hetzelfde nummer gaat literair onderzoeker Sjoerd van Faassen in een
lang stuk in op de uitgeefperikelen in nazi-Duitsland van Willem
Elsschot die innige contacten onderhield met schilder-vertaler Valentijn
van Uytvanck. Van Uytvanck was al in 1934 naar Berlijn verhuisd om er
als publiciteits-medewerker te fungeren van filmmaatschappij Tobis,
uitgerekend dezelfde firma dus die Claes en Timmermans tijdens de oorlog
voor een filmcursus scenarioschrijven uitnodigde en innig gelieerd was
met de propaganda-afdeling van de nazi’s.
veranderen in een Hongaar, Rus of Pool, so be it
Van
Faassen, die vroeger al een boom opzette over ‘verbrande’ schrijvers
als Ernest Claes en Filip de Pillecyn, reconstrueert de moeilijke
bevalling van Elsschots Duitse vertalingen maar dat lag – aldus Van
Faassen – zeker niet aan Elsschot die ingrepen in zijn werk niet direct
een probleem vond. Dat er hier en daar een Duits-onvriendelijk woord,
zoals ‘mof’, of een zinswending werd geschrapt op vraag van de Duitse
censor bleek voor Elsschot geen probleem. Dat men de Duitse
nationaliteit van Elsschots niet zo fraaie alter ego mijnheer Grünewald
in Villa des Roses – hij bezwangerde immers het
dienstmeisje en gaf vervolgens niet thuis – in de Duitse versie wou
veranderen in een Hongaar, Rus of Pool, so be it.
Maar
Elsschot hield voet bij stuk dat Duitse uitgeverijen alleen met Van
Uytvanck als vertaler mochten werken en ving daardoor meermaals bot. Het
eindoordeel van Van Faassen over Elsschots bemoeienissen met Duitse
vertalingen die haast uitsluitend door mercantiele motieven op z’n
Boormans werden gestuurd, klinkt hard: ‘In zijn betrekkingen met Duitse
uitgevers (…) bekommerde hij zich niet om het ideologische gehalte van
de uitgeverijen die zaken met hem probeerden te doen. Partiële
collaboratie en partieel verzet konden bij Elsschot heel goed
samengaan.’
Frank Hellemans
*
Zacht Lawijd wordt 4 keer per jaar uitgegeven door Garant Uitgevers en kost €36 voor een jaarabonnement (voor verder contact:
NASCHRIFT
*
Tussen “… “ even herhalen.
Zodat het zowel bij de lezer als bij mijzelf goed doordringt…
*
Ja,
ik ben er mij van bewust dat dit ouwe koek is. Maar, iedereen, vooral
de jeugd, zal met mij akkoord gaan, om het toch te lezen. ’t Is het
lezen en doorgeven meer dan waard.
Ja, en mocht U zich afvragen, of het in 2020 niet een beetje laat is voor
EERHERSTEL
ben ik de eerste om – postuum – beide gevierde schrijvers te verheffen tot de Eer der Vlaamse Altaren.
Daarvoor wil ondergetekende als mankepoot, graag per ‘scooter’ naar Canossa gaan.
Slincx,
Schots en Scheef zullen wel op hun achterpoten dansen, maar wat kan ons
dat schelen. Dat gespuis is toch al zo goed als afgeschreven…
Met Vlaamse Groet.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten