HET WETEN VAN VOOR DE ZONDVLOED

________________________________________
HET WETEN VAN VOOR DE ZONDEVAL
13-01-2009 - Peter Henk Steenhuis / Jan Papy - Trouw
De baanbrekende ’Rede over de menselijke waardigheid’ van Pico della Mirandola (1463-1494) is opnieuw vertaald. Hoe relevant is deze Italiaanse filosoof voor onze tijd? De Vlaamse latinist Jan Papy geeft antwoord.
Het verhaal van Pico della Mirandola is een renaissancistisch succesverhaal. Pico werd in 1463 geboren op het kasteel Mirandola, erfde een fortuin, werd beschouwd als een geleerdheidswonder en was als een ware adonis verzot op wereldse geneugten.
„Pico is een van de grote genieën die we allemaal zouden willen zijn”, zegt de Vlaamse hoogleraar Latijnse en Neolatijnse Literatuur Jan Papy. „Hij was schatrijk, bloedmooi en ook nog eens superintelligent, hij verorberde alle talen die hij tegenkwam, hij was een intellectuele omnivoor.”
Zijn moeder had de uitzonderlijke begaafdheid van haar zoon al vroeg door en stuurde hem op veertienjarige leeftijd naar de faculteit kerkelijk recht van de befaamde universiteit van Bologna. Toen Pico na haar overlijden financieel onafhankelijk was, begon hij aan een onstuitbare intellectuele reis langs allerlei universiteiten, waarbij het hem niet ging om het vergaren van titels, maar van kennis.
„Het ging Pico om de waardigheid van de mens,” zegt Papy, „en daar moeten we het nog steeds over hebben.”
Om die waardigheid goed te beschrijven, zocht hij naar universele kennis. Papy: „Hij zocht naar een weten dat de mens voor de zondeval ooit gehad moet hebben, maar dat nu verloren is gegaan.”
Waaruit bestaat die kennis? Papy: „In zijn tijd was Europa een groot ideologisch strijdtoneel. En Pico had het idee dat er pas vrede zou kunnen ontstaan als de verschillende intellectuele stromingen met elkaar in overeenstemming zouden kunnen worden gebracht. Daarbij moesten vooral de aristotelische en platoonse doctrines met elkaar in overeenstemming worden gebracht. In het aristotelische denken zou de waarheid te vinden zijn in de dagelijkse werkelijkheid, terwijl bij Plato de ware werkelijkheid ons te boven gaat. Maar Pico wilde meer, hij was op zoek naar de diepste gemeenschappelijke waarheid van al het denken.”
„Als twintigjarige heeft hij toen de arrogantie gehad de hele wereld uit te nodigen in Rome te komen luisteren naar een betoog waarin hij alle filosofische stromingen zou samenbrengen: het westerse denken, het oosterse denken, het joodse denken, de mystiek, het kabbalistisch gedachtegoed – wilde je werkelijk tot een eenheidsdenken komen, dan mocht je geen stroming overslaan.”
Dit huzarenstuk vatte Pico della Mirandola samen in 900 stellingen over religie, filosofie, natuurfilosofie en magie die hij wilde verdedigen ten overstaan van andere filosofen. Daarvoor had hij een inleidende rede opgesteld. Deze rede is beroemd gebleven onder de titel ’De Dignitate Hominis’ – Rede over de waardigheid van de mens. Papy: „De Kerk heeft er een stokje voor gestoken. ’Gij snotneus’, zo werd hem duidelijk gemaakt, ’wat denk je wel ons even te komen vertellen hoe de waarheid in elkaar zit’?”
Er volgde een pauselijke veroordeling. Pico mocht de rede niet uitspreken en ook het debat over zijn stellingen ging niet door. Pico vluchtte in 1488 naar Frankrijk, waar hij werd gearresteerd door Philip II van Savoye, op verzoek van pauselijke diplomaten. Verscheidene Italiaanse prinsen, aangezet door Lorenzo de’ Medici, haalden de paus over Pico vrij te laten en hem toe te staan zich te vestigen in Florence. Daar leefde hij onder de bescherming van Lorenzo de’ Medici tot diens dood in 1492, maar de pauselijke censuur en beperkingen op zijn werk werden niet opgeheven.
Centraal in het denken van Pico staat de voortreffelijkheid, dat wil zeggen, de waardigheid van de mens die gelegen is in zijn vrijheid: als enige wezen is de mens door God geschapen met de vrijheid om te worden wat hij wil. Of zoals Pico schrijft: „Wat een uitzonderlijke vrijgevigheid van God de Vader en wat een uniek en wonderlijk geluk van de mens! Het is hem gegeven te hebben wat hij verlangt en te zijn wie hij wil.”
De Vader heeft volgens Pico bij de geboorte van de mens veelsoortige zaden neergelegd. Brengen we die zaden tot wasdom dan zullen zij elk hun specifieke vruchten voortbrengen. Pico: „Zijn ze vegetatief, dan wordt hij een plant. Zijn ze zinnelijk, dan wordt hij een dier. Zijn ze verstandelijk, dan ontstaat een hemels wezen. Zijn ze geestelijk, dan wordt hij een engel en een zoon van God.” Daarom noemde Pico de mens ’een werkstuk zonder vastomlijnde gedaante’.
Om zijn mensbeeld te verduidelijken, gebruikte Pico de Adam van vóór de zondeval. Papy: „Adam was het gegeven zijn eigen lot te kiezen, te hebben en te zijn wat hij wilde. Door zijn vrije wil kon de onschuldige Adam opteren voor een lagere bestiale existentie of voor het hogere leven van de godheid.”
In Florence werd Pico della Mirandola later een volgeling van Savonarola, een Dominicaanse priester die een fel tegenstander was van de corruptie in de kerk en het vertoon van rijkdom, en die zich, na hun aanvankelijke bescherming te hebben genoten, ook tegen de Medici keerde.
Pico overleed onder mysterieuze omstandigheden. Het gerucht ging dat hij op bevel van Lorenzo’s zoon en opvolger, Piero de’ Medici, was vergiftigd vanwege zijn omgang met Savoranola. Uit forensisch onderzoek in 2007 blijkt dat Pico waarschijnlijk inderdaad is vergiftigd met arsenicum.
Pico della Mirandola: Rede over de menselijke waardigheid. vert. Michiel Op de Coul, en ingeleid en van een nawoord voorzien door Jan Papy, Historische Uitgeverij, Groningen. ISBN 978 90 6554 4520; 164 blz. €24,95.
*******************
Bron Iskander