91 - DOORBRAAK
TRISTAN EN ISOLDE
*
Mandag 3 Februari 2020
*
POLITIEK CORRECTE SPROOKJES BEROVEN KINDEREN VAN HET ECHTE LEVEN
WANT ECHTE VERHALEN BEREIDEN KINDEREN VOOR OP HET COMPLEXE LEVEN
*
2 februari 2020 Leestijd 13 minuten
**
*
sprookjes
Tristan en Isolde, still van de gelijknamige film uit 2006 van Kevin Reynolds.
Oude
mythes leren ons nog steeds iets over de huidige samenleving, hoe
postmodern we ook zijn geworden. In tegenstelling tot de meeste moderne
verhalen, want die hebben al te vaak helemaal niets meer te vertellen.
Vooral onze kinderen krijgen hierdoor hun dagelijkse dosis aan
zeemzoete, politiek correcte pseudoverhaaltjes voorgeschoteld, in
flitsende beelden en met een voorspelbare verhaalstructuur.
Het
is onze plicht te leren van deze oude mythes, en terug echte
verhaaltjes te vertellen aan onze kinderen. Anders bereiden we hen niet
meer voor op het echte leven, maar maken we een klagende generatie
sneeuwvlokjes die worstelen met elk aspect van hun identiteit – gender,
seksuele voorkeur…
Middeleeuwse romantiek
‘bevrijd van het verleden’
Tristan
en Isolde was een van de eerste grote romantische mythen uit de
middeleeuwen, en kondigde een aardverschuiving in het denken aan – een
aardverschuiving waarvan we vandaag nog steeds de naschokken voelen, hoe
‘bevrijd van het verleden’ sommigen ook denken te zijn. Deze mythe
bevat zeer herkenbare situaties. Om deze analyse te starten volg ik de
jungiaanse analyse van Tristan en Isolde van Robert A. Johnson
in zijn meesterwerk Wij – de psychologie van de romantische liefde. Die
werk ik dan verder uit, om te komen tot een analyse van de hedendaagse
politieke polarisatie en de neergang van het kinderverhaal.
De
mythe van Tristan en Isolde had zijn oorsprong in de middeleeuwen,
volgens Wikipedia zelfs in de vroege middeleeuwen – toen er
verschillende versies ontstonden van dit allereerste grote romantische
verhaal. Zo schreef de Franse literatuurhistoricus Joseph Bédier een van
de meest interessante versies in het moderne Frans, omdat die dicht bij
de oorspronkelijke versie bleef. De wortels van ons romantisch denken
liggen dus zeer diep. De takken van de romantische boom bloeien nog
steeds, hoewel niet alle vruchten even eetbaar zijn.
Het verhaal
voor dat wonderlijke mirakel is geen toverdrank nodig
Het
verhaal zelf is redelijk bekend. Isolde is een prinses die trouwt met
koning Marc, maar dan al verliefd is op Tristan. Dat gebeurt omdat ze
samen per ongeluk de liefdesdrank drinken die bedoeld was voor Marc en
Isolde. De voordien trouwe, dappere en ambitieuze Tristan wordt plots
iemand die enkel nog leeft voor zijn geliefde. Tristan en Isolde
veranderen zo radicaal, dat het lijkt op een betovering. Elke goede
waarnemer weet wel dat hevige verliefdheid gepaard gaat met enorme
veranderingen in het doen en laten van een persoon. Niets is nog als
voorheen, en voor dat wonderlijke mirakel is geen toverdrank nodig, wel
een man, een vrouw, opspelende hormonen en een hoog liefdesideaal.
Eerst
beperken Tristan en Isolde hun ontmoetingen nog tot geheime afspraken.
Daarna vluchten ze om jarenlang in een bos te leven. Dan komt Isolde
terug bij de koning en Tristan wordt een balling. Vooral in die laatste
fase toont Isolde zich onredelijk jaloers, want hoewel ze als koningin
een leven heeft met koning Marc, verbiedt ze Tristan om zelf een leven
uit te bouwen. De grote liefde tussen Tristan en Isolde maakt echter dat
in geen van de fasen in hun leven ze een reëel bestaan kunnen
uitbouwen. Ondanks, of eigenlijk net dankzij, hun sterke
allesoverheersende gevoelens tegenover elkaar, mislukken al hun pogingen
om een gewoon leven uit te bouwen. Ook niet in de bossen, want hun doen
en laten in afzondering beperkte zich tot elkaar en het hoogst
noodzakelijke. Na veel vijven en zessen sterft Tristan in de
veronderstelling dat Isolde hem vergeten is, terwijl ze net nabij is. En
dan sterft Isolde van verdriet, op het lijk van Tristan – zoals de
regels van de dramatiek het voorschrijven.
Het ondraaglijke romantische keurslijf
Veel
moderne verhalen zijn hier gewoon een variant van, zowel de
liefdesverhalen met een slecht als met een goed einde. Bij die laatste
hebben ze eigenlijk het slechte einde weggeknipt, omdat de verteller de
romantische leugen zelf is beginnen te geloven. De vraag is echter hoe
we die mythe moeten interpreteren. En daar vinden we ten minste twee
radicaal verschillende antwoorden.
vandaag uiteraard nog maar moeilijk verdedigen
De
hedendaagse interpretatie loopt vaak als volgt: de middeleeuwse
maatschappelijke structuur hield Tristan en Isolde tegen om hun liefde
ten volle te beleven. De maatschappij verbood Tristan te trouwen met
Isolde. De maatschappij verbood Isolde te scheiden van koning Marc. De
maatschappij gaf koning Marc de macht Tristan te verbannen. De
maatschappelijke structuur, zoals het instituut ‘koning’, was radicaal
verkeerd. Enzovoort. Bepaalde maatschappelijke regelingen uit die tijd
kunnen we op de dag van vandaag uiteraard nog maar moeilijk verdedigen.
Maar
toch blijft deze lezing eenzijdig. Was Isolde niet buitengewoon jaloers
op Tristan? Ook Tristan loog tegen de gewone vrouw waarmee hij
uiteindelijk trouwde, maar nooit seks mee had. Tristan zondigt hier
tegen de oude wijsheid pacta sunt servanda: men houdt zich aan zijn
gegeven woord. Een goede lezing van het verhaal wijst op een diepe
complexiteit: een onbelemmerde romantiek vereist de afbraak van de
gehele oude, bestaande, morele orde. De mythe bekritiseert namelijk ook
Tristan en Isolde zelf. Hun liefde is voor hen zo belangrijk dat al het
andere ervoor moet wijken: een normaal leven, vriendschap, trouw,
wijsheid, goedheid.
Robert
A. Johnson besluit dan ook in zijn boek met de volgende woorden: ‘De
romantische liefde duurt slechts zolang de partners in hun zelfgebouwde
luchtkasteel verblijven, zolang het geld nog niet op is, zolang hun
opwindende sprookje standhoudt. ’Dat slaat niet enkel op het
luchtkasteel dat sommigen construeren rond ‘romantische liefde’, maar
ook rond bijvoorbeeld een zelfverzonnen genderidentiteit, het geslacht X
bijvoorbeeld. Op Facebook kan je bijvoorbeeld kiezen tussen naar
verluidt 56 genderidentiteiten.
Twee interpretaties
de politieke polarisering tussen progressief en conservatief
Zo
ontstaan er twee radicaal verschillende interpretaties van Tristan en
Isolde, en deze verschillen werpen een interessant licht op de politieke
polarisering tussen progressief en conservatief. De progressief is
aanhanger van het eerste idee: Tristan en Isolde mochten van de
toenmalige maatschappij hun liefde niet ten volle uiten. Alle problemen
zijn net dat: problemen van de maatschappij. De maatschappij vertrappelt
individuele wensen. De rijke en de machtige structureert de
maatschappij om de arme en de machteloze nog beter te vertrappelen –
zoals veel marxistische analyses gaan.
De
conservatief gaat hier helemaal niet mee akkoord. Volgens hem zijn
maatschappelijke problemen dubbele problemen. Enerzijds zijn er de
problemen tussen individuen: de verantwoordelijkheid om een oplossing te
vinden ligt finaal bij die individuen. De maatschappij kan hooguit wat
faciliteren. Inderdaad, indien Isolde zich wat minder jaloers had
getoond naar Tristan, had die laatste misschien wel een leven kunnen
opbouwen (zelfs de hevigste verliefdheid kwijnt uiteindelijk weg).
Anderzijds erkennen conservatieven wel dat de structuur van de
maatschappij en de regels van de sociale orde misschien niet helemaal
zijn afgestemd op bepaalde terechte behoeften van de mens.
Conservatieven willen de maatschappelijke structuur namelijk levend
houden, en dat wil net zeggen dat de sociale orde onderhevig mag zijn
aan evolutie – maar geen revolutie.
Elke
wijziging aan de sociale orde zou echter niet enkel problemen oplossen,
maar kan er ook nieuwe creëren. Zelfs in een veel vrijere maatschappij
(zoals de moderne) blijft er nog de nietsontziende jaloezie tussen
Tristan en Isolde, de nietsontziende aandacht voor enkel die
verliefdheid, het immense ego van de verliefden, niet in de reële wereld
maar in een onbestaand romantisch universum. Tristan en Isolde begonnen
hun liefde eigenlijk geheel toevallig, zelfs door een toverdrank. Het
is twijfelachtig dat ze zonder een dergelijke verblinding, als echte
Tristans en Isoldes van vlees en bloed, elkaar even hoog zouden
vergoddelijken.
De progressieve identiteitspolitiek
Ze
zouden van elkaar moeten accepteren dat ze niet zo perfect zijn als in
hun visioenen. En laat nu het thema van het niet accepteren van de gang
van zaken – een ongewenste partner, een ongewenste zwangerschap, een
ongewenst geslacht, een ongewenst langzame dood, om er maar enkele te
noemen – net het onderwerp bij uitstek zijn van de huidige
identiteitskwestie waar vooral veel progressieven enorm belang aan
hechten. Dat ontslaat uiteraard een conservatief niet van om zelf hierop
een liefdevol en gedegen antwoord te verzinnen.
een situatie die voordien totaal genegeerd werd
Men
kan aannemen dat in het tijdperk voor Tristan en Isolde de romantische
liefde nog geen rol speelde in de samenleving – alle uitingen ervan
werden voordien onderdrukt. Het plots opduiken van deze nieuwe behoefte
schiep een situatie die voordien totaal genegeerd werd. Mocht de
toenmalige ridderlijke samenleving zich volledig op deze nieuwe behoefte
hebben toegelegd, zou er al snel een enorme chaos zijn ontstaan. Ze zou
toen zeker geen maatschappij gecreëerd hebben van peis en vree en
liefde. En ook vandaag niet.
Echte verhalen vertellen
Klassieke
mythes en sprookjes, zelfs die met goede afloop, proberen vaak
moeilijke waarheden over te brengen. Sneeuwwitje bijvoorbeeld brengt de
boodschap dat ze nood heeft aan een prins om haar uit haar naïef, braaf
leventje te wekken en in het echte, gelaagde, ook spirituele leven te
stappen – en dus dat Sneeuwwitje anderen nodig heeft om haar balans te
vinden. Let erop dat de schoonheid van Sneeuwwitje in de eerste plaats
in haar zorgzaamheid zit – het helpen van de zeven dwergen bijvoorbeeld –
en haar uiterlijke schoonheid (waarop de schoonmoeder – koningin – heks
jaloers is) maar bijzaak blijft.
Sneeuwwitje is dus niet het romantische verhaal dat men er vandaag van maakt
Daarin
contrasteert ze met de romantische Isolde die niet veel aardse
activiteiten heeft. Sneeuwwitje is dus niet het romantische verhaal dat
men er vandaag van maakt. Jordan Peterson maakt overigens een
gelijkaardige analyse van het sprookje van de schone slaapster.
De
moeilijkheden die zo eigen zijn aan mythes en ook sprookjes zijn vaak
zo goed als verdwenen in de meeste postmoderne verhaaltjes. Dat zie je
het duidelijkst bij de verhalen die aan onze kinderen worden verteld:
het kleine heksje is niet meer monsterlijk, maar schattig, en zoekt haar
echte ‘ik’. Onveranderlijk ziet het happy end eruit dat iedereen haar
dan ook werkelijk accepteert zoals ze is. Geen wonder dat de jongeren
die in steeds toenemende mate enkel aan dit soort postmoderne
verhaaltjes worden blootgesteld, het zoeken naar die eigen identiteit
hun belangrijkste doelstelling wanen.
Andere dingen interessant dan de popcorn-romantiek
dat zelfs de meeste geëmancipeerde vrouwen wel een liefhebbende man kunnen gebruiken
Zelfs
Disney, groot geworden met het brengen van gelaagde sprookjes, toonde
met het veelgeprezen Frozen aan dat het de politiek correcte meute
belangrijker vindt dan een veelzeggend verhaal. Radicale feministen
bijvoorbeeld ontkennen dat zelfs de meeste geëmancipeerde vrouwen wel
een liefhebbende man kunnen gebruiken om hun leven voller te maken
(gesteld dat het niet om lesbiennes gaat, maar dus nog steeds de grote
meerderheid) – of tenminste dat ze beter ook luisteren naar hun interne
mannelijke animo. Net zoals mannen overigens ook vrouwelijkheid in hun
leven kunnen gebruiken – zoals Tristan aan het begin van de mythe een
mannelijke man was die zijn neus ophaalde voor elke hint van
vrouwelijkheid. Vandaar ook vinden de hoofdpersonages van het
nieuwerwetse Frozen enkel maar ‘zichzelf’ – dat heeft misschien enige
waarde maar is eerlijk gezegd toch niet zo super interessant.
De
wereld is complex. Als je dan makke verhaaltjes begint te vertellen aan
je kinderen, bereid je ze er niet op voor. Je hebt verhalen nodig die
over iets gaan, en die zich niet beperken tot moralistische
aanmoedigingen zoals ‘wees lief voor elkaar’. Een echt verhaal gaat om
een hoofdpersonage dat in een impasse zit, en waarvoor moeilijk een
bevredigende oplossing gevonden wordt – niet omdat de heks of de wolf zo
slecht is, maar omdat de impasse existentieel is, diep is, en waarbij
die heksen en wolven enkel dienen om het crisismoment tastbaar te tonen.
In
vergelijking met de postmoderne neigingen van het gros van de
hedendaagse vertelsels zijn klassieke sprookjes, andere oude mythes en
oudere verhalen een onontbeerlijke bron van wijsheid. Zelfs als
kinderen-luisteraars enkel maar onbewust iets van die wijsheid opsteken,
bijvoorbeeld dat je niet zomaar op de voorstellen van vreemden (de
wolf) moet ingaan. Zo bereid je ze ook voor om als ze ouder zijn andere
dingen interessant te gaan vinden dan de popcorn-romantiek van Hollywood
of van Studio
Rob Lemeire
*
Geen opmerkingen:
Een reactie posten