KAN ONZE BESCHAVING
ZICHZELF OPNIEUW UITVINDEN?
**
*
*
Hoe leven
met een monumentaal verleden
*
Essay - 23
februari 2020 Sid Leestijd 9 minuten
**
Metafysica
foto: ©Reporters/Des
*
Als het verleden meer over je grootsheid zegt dan het heden,
dan wordt de aanraking met het eigen verleden vernederend. Het lot van het
Romeinse Rijk in deze leert ons veel.
Monumentaal verleden
Een begrip dat in mijn analyses zo nu en dan langskomt, is de
metafysische omwenteling. De Franse schrijver Michel Houellebecq gebruikt het
in zijn meesterwerk Elementaire Deeltjes (1998). Op mijn beurt vermoed ik dat
hij dit weer leent van de Franse filosoof Auguste Comte – dat mag u vergeten.
Waar het om gaat is een grote verandering in hoe er gedacht wordt: het
heersende wereldbeeld maakt plaats voor een ander. Sommige ideeën en
wetenschappelijke technieken kunnen namelijk pas ingang vinden, wanneer het
algemene denken hierop is voorbereid.
Deze gedachte schoot te binnen in Rome, vanuit het Colosseum
uitkijkend op de Boog van Constantijn. Het Colosseum is het enige monument dat
recht is te doen door het te vullen met massa’s toeristen. Mezelf begeven in
een toeristenhorde is mij niet op het lijf geschreven. Zoals menig auteur vind
ik die drukte al verschrikkelijk in Amsterdam en de metro’s van Brussel. Enfin,
al in 2011 studeerde ik af in de geschiedenis – Roma Aeterna – toch was ik er
nog nooit geweest. Het werd dus tijd.
Plat massavermaak
Werden de heidense Romeinen christen omdat ze genoeg hadden
van het wrede gladiatorenspel en het platte massavermaak? Of was er een diepere
reden? Destijds begroef ik die gedachte – andere activiteiten vroegen teveel
tijd om er uitvoerig bij stil te staan. Maar nu de regen neerklettert uit de
vaalgrijze lucht van februari, en de geuren van mos en bederf opstijgen uit de
natte bosgrond, borrelt deze gedachte opnieuw op. Steeds dient dat beeld van de
Boog van Constantijn zich aan. Dit beeld legt de vraag voor of West-Europa
vandaag een metafysische omwenteling behoeft, om met nieuwe energie, geestdrift
en inspiratie zijn geopolitieke plek in de wereldorde op te eisen.
omdat hem in een visioen was geopenbaard dat hij met dit
teken zou overwinnen
Constantijn de Grote (c.a. 280 – 337) was de eerste Romeinse
keizer die zich profileerde met het christendom. Tijdens de strijd om de
Milvische brug in 312 liet hij zijn soldaten een teken aanbrengen, omdat hem in
een visioen was geopenbaard dat hij met dit teken zou overwinnen. Zijn zege
schreef hij vervolgens toe aan de God van de christenen. Constantijn stond het
christendom als godsdienst toe – staatsgodsdienst werd het pas in 380 onder
Theodosius. Langzaam maar gestaag verruilde het Romeinse Rijk de heidense
metafysica van een veelvoud aan goden voor een monotheïstisch christendom.
Metafysische omwenteling
Deels is de metafysische omwenteling een kip of ei-verhaal.
Breekt een nieuw wereldbeeld door omdat het oude wereldbeeld is ondermijnd en
aangevreten door nieuwe ideeën ontsproten aan de geesten van geniale
individuen? Of kunnen die nieuwe ideeën van individuen eigenlijk pas geconcipieerd
en begrepen worden nadat een nieuw wereldbeeld zich onthult?
In feite gaat ook de theorie van de Duitse academicus Hans
Blumenberg hierover: over zelfbedruiping oftewel Selbstbehauptung. Dit wil
zeggen dat de christelijke doctrine een denkwijze bood die de middeleeuwse
maatschappij bijeenhield en aanstuurde. Toen natuurrampen en theologische
debatten over de almacht van God aanzet gaven tot twijfel aan de goedheid van God, was het echter snel gedaan met die
metafysica – althans in de hogere kringen. Ideeën als die van Copernicus,
Galilei, Francis Bacon, Spinoza en later Darwin vonden nu weerklank.
hij wachtte niet meer op de goddelijke voorzienigheid
Volgens Blumenberg voelde de vroegmoderne mens zich in de
steek gelaten door de hogere macht: hij wachtte niet meer op de goddelijke
voorzienigheid, maar mat zich een moderne metafysica aan en ging van daaruit
zélf aan de slag. Natuurlijk kan men zoals Karl Löwith die moderne metafysica
weer bekritiseren – dat valt buiten het bereik van dit vertoog. Ook deze
uitmuntend geschreven en oprecht geniale recensie valt hierbuiten, maar met het
oog op goed leesvoer voor het einde van deze winter wilde ik ze toch even
vermelden.
Verwaarlozing van de cultuurcanon
Met deze canonieke omweg wil ik maar zeggen dat wij nog
steeds op de schouders van reuzen staan. Al zullen de reuzen snel verdwijnen
als we het onderwijs aan social justice warriors overlaten. Wat we helaas al
doen, en wat de mainstream rechtse partijen eigenlijk wel prima vinden: in
Nederland is het onderwijscluster toch al overgegeven aan D66/PvdA, en praten
over cultureel-educatieve thema’s is koren op de molen van het FvD met zijn
rechts intellectuele profiel. Dus bestaat de tactiek van de mainstream rechtse
partijen erin om de cultuurstrijd in het onderwijs te negeren en te blijven
hameren op de voor mainstream rechts herkenbare thema’s: economie, transport en
veiligheid.
Dit is hoe het nu eenmaal werkt (zie De Democratie en haar
Media voor een uitgebreide toelichting op deze verkiezingsstrategieën). Mocht
het onderwijs totaal ontsporen, dan hebben de bepalende politici tóch het geld
voor privédocenten – voor hun kinderen hebben zij de connecties voor exclusief
toponderwijs. Om te stijgen op de maatschappelijke ladder zijn
vriendjesnetwerken, deugvertoon en elitaire stageplekken vandaag sowieso
belangrijker dan Bildung en culturele bagage. Daarom heb ik als academicus alle
hoop opgegeven dat het met het onderwijs – en zeker met het
geesteswetenschappelijke onderwijs en het uitdiepen van de canon – nog wat
wordt.
twee verklaringen voor de overstap van Constantijn naar het
christendom
Terug naar Rome, naar het kernpunt van dit betoog. Vanuit dit
kernpunt zijn er twee verklaringen voor de overstap van Constantijn naar het
christendom. U moet namelijk weten dat de Boog van Constantijn een eclectisch
werk is: het bestaat uit samengevoegde delen die zijn gesloopt uit monumenten
van eerdere keizers. Het werd voltooid in 315 n.C. en gedenkt de overwinning
van Constantijn bij de Milvische brug.
Culturele vernedering en opwekking
De delen van de boog die in Constantijns eigen tijd gemaakt
werden, zijn bij vergelijking van laagwaardige kwaliteit. Voor een beschaving
die niet meer de finesse en het vakmanschap in huis heeft om zoiets moois te
kunnen maken als haar voorgangers, wordt het verleden deprimerend en
vernederend. Neem nu de hedendaagse Griekse cultuur: films als Politki Kouzina
zijn doorspekt met nostalgie en melancholie, terugblikkend op een groots
verleden dat niet meer wederkeert. De Romeinen lijfden Griekenland in, maar
hadden nog respect voor de Helleense cultuur – daarna volgden vernederingen
door de Ottomanen en vandaag door de EU.
Als de aanraking met het verleden vernederend wordt, zoekt
men iets nieuws om zichzelf te kunnen opwekken – in het antieke Rome vervulde
het christendom die rol. Immers het oude heidense Rome was de verlossing nog
niet waardig geweest, maar een nieuw gekerstend Rome kon dat wél zijn. Zo bood
het christendom een nieuwe bezieling om de toekomst positief te kunnen zien.
Van beeld- naar schriftcultuur
De tweede verklaring raakt directer aan het Colosseum:
generatie op generatie waren er feesten en verkleedpartijen. Er was lust en
spektakel, er vloeide bloed – de zintuigen werden tot het uiterste geprikkeld.
Maar op een zeker moment is er een verzadiging bereikt, dan volgt de afstomping
en verliest het schouwspel zijn magie. Zoals de Islamitische Staat steeds
wreder moest worden om nog op te vallen in het mediageweld, zo zal het ook de
Colosseumbezoekers zijn vergaan.
met zijn wortels in de Hebreeuwse schriftcultuur
Men wilde niet meer het beeld maar het ‘woord’ – men zocht
niet meer het extravagante maar het sobere en ingetogene. Mogelijk maakte dit
het christendom met zijn wortels in de Hebreeuwse schriftcultuur plots
aantrekkelijk voor een door-en-door visueel ingestelde maatschappij.
We kunnen dan de vraag stellen waarom het christendom vandaag
geen heropleving doormaakt. Misschien is dit simpelweg omdat het zijn leven –
zijn metafysische stadium – reeds heeft doorleefd. Het is met argumenten te
staven dat het nu aanbrekende techno-hedonistische tijdsgewricht de
christelijke theologie opnieuw aansprekend zal maken – maar deze discussie is
voor een andere keer.
*
Sid Lukkassen
Geen opmerkingen:
Een reactie posten