277 - DOORBRAAK OOSTENRIJKSE NOSTALGIE
*
Donderdag 18 juni 2020
*
IS HET VERLANGEN NAAR EEN WERELD DIE NOOIT HEEFT BESTAAN’
**
*
Dubbelmonarchie
Hongaarse zilveren florijn uit 1880 met de keizer van Oostenrijk & koning van Hongarije, Franz Joseph I.
‘Nostalgie is het verlangen naar een wereld die nooit heeft bestaan’
Nieuwe vertaling van oerklassieker 'Radetzkymars'
Interview - 16/06/2020 Karl Drabbe - Leestijd 7 minuten
Vorige
maand verscheen een nieuwe vertaling van Radetzkymars van de
Oostenrijkse auteur Joseph Roth. Die roman uit 1932 is Roths beroemdste
boek. In 1999 werd het boek uitgeroepen tot een van de tien
belangrijkste Duitstalige romans van de 20ste eeuw. Rik van Cauwelaert,
fan van het eerste uur, beaamt dat. ‘Het is natuurlijk een cliché, maar
het is een van de grootste boeken van de 20ste eeuw.’ In Radetzkymars
vertelt Roth op onnavolgbare wijze de ondergang van de
Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie aan de hand van drie generaties
van de familie Von Trotta.
Tijdloos
In
pakweg 400 blz. en aan de hand van drie generaties schrijft de
journalist een tijdloos verhaal over de ondergang van een rijk. Rik Van
Cauwelaert: ‘de dubbelmonarchie had nog eeuwen kunnen doorgaan. Eén
schot (in Sarajevo – red.) en het stortte in mekaar.’ Die sfeer
beschrijft Roth als geen ander, volgens de columnist van De Tijd.
de ogenschijnlijk veilige en overzichtelijke wereld van vóór de Groote Oorlog
Radetzkymars
vertelt de geschiedenis van de ondergang van de ogenschijnlijk veilige
en overzichtelijke wereld van vóór de Groote Oorlog via de opkomst en
neergang van drie generaties van het geslacht Von Trotta. Het verhaal
begint in 1859 met grootvader Joseph. Bij een veldslag redt de officier
het leven van de nog jonge keizer Frans Jozef. Von Trotta’s enige zoon
Franz gaat rechten studeren en wordt districtshoofd in de provincie.
Kleinzoon Carl Joseph stapt in de voetsporen van zijn grootvader en
wordt officier in het keizerlijke leger. Al is dat weinig avontuurlijk.
De verveling slaat toe tijdens zijn verblijf in kleine garnizoenssteden,
al zorgen de nodige relaties voor luim, ophef en zelfs een duel.
Uiteindelijk komt hij om aan het Oostfront tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Toeval: hij overlijdt op de dag dat keizer Frans Joseph I
wordt ten grave gedragen in de Kapucijncrypte in de keizerlijke
hoofdstad Wenen. Met de dood van de keizer eindigt ook de familie Von
Trotta. (In die begrafenis ligt al enigszins de kiem van een later boek
van Roth, Die Kapuzinergruft. Roth maakte die trouwens mee als soldaat
van de erewacht, ‘in splinternieuw velduniform’.)
Ondergang van een stuk Avondland
Roth
schreef het boek op de vooravond van de machtsovername van de nazi’s.
De Weimarrepubliek liep op haar laatste benen. Hij publiceerde de roman
in feuilletonvorm in de Frankfurter Zeitung. Pas nadien verscheen het in
boekvorm, in september 1932,. In januari 1933 waren er al 35.000
exemplaren de deur uit. Diezelfde maand draaide het nationaalsocialisme
het blad van de Duitse geschiedenis om.
Heimwee en nostalgie druipen van elke pagina
Met
de Radetzkymars beschrijft de ‘sterreporter’ (het woord is van Geert
Mak) een wereld die niet meer bestaat. Heimwee en nostalgie druipen van
elke pagina. Van Cauwelaert is jaloers: ‘Roth is de enige journalist van
een literair meesterwerk van die orde ooit. Je zou journalist worden om
zo magistraal te kunnen schrijven.’ Directeur/hoofdredacteur van Ons
Erfdeel/De Lage Landen, Luc Devoldere, spaart de grote woorden evenmin.
‘De Radetzkymars is dé klassieker over het einde van de Donaumonarchie,
de grote ode aan een wereld die niet meer bestaat.’
Over
die Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie wil Devoldere nog het
volgende kwijt: ‘het rijk bestond enkel op papier als de staat niet niet
meer bestond’. Het citaat haalt hij uit het doctoraat van Claudio
Magris. De nostalgie naar, het schwärmen met de veelvolkerenstaat, is
iets dat maar ontstaan is, eens het rijk na de Eerste Wereldoorlog is
opgedoekt. Het verdrag van Saint-Germain zette een punt achter het oude
Oostenrijk. De honderdste verjaardag van het verdrag van Trianon werd
nog maar pas in mineur herdacht in Hongarije.
Catastrofe
Roth
schreef een verhaal over de teloorgang van ‘Kakanië’ (naar de twee k’s
van het keizerrijk-koninkrijk). Zijn tijdgenoot, de Oostenrijkse
schrijver Robert Musil in De man zonder eigenschappen beschrijft de
ondergang als volgt:
‘Volgens
zijn grondwet was het liberaal, maar het werd klerikaal geregeerd. Het
werd klerikaal geregeerd, maar men leefde als vrijdenker. Voor de wet
waren alle burgers gelijk, maar het waren nu eenmaal niet allemaal
burgers. Men had een parlement dat een zo krachtig gebruik maakte van
zijn vrijheid dat men het gewoonlijk gesloten hield; men had echter ook
een paragraaf op de noodtoestand, met behulp waarvan men het zonder
parlement af kon, en telkens als iedereen zich op het absolutisme begon
te verheugen, kondigde de Kroon af dat er nu toch maar weer eens
parlementair moest worden geregeerd. Van dat soort gebeurtenissen waren
er vele in deze staat, en daar hoorden ook die nationalistische
strubbelingen toe die met recht de nieuwsgierigheid van Europa wekten en
die tegenwoordig volkomen onjuist worden voorgesteld. Ze waren zo hevig
dat om hunnentwege de staatsmachine verscheidene malen per jaar haperde
en stilstond, maar in de tussenperiodes en in de regeerpauzes kon men
het uitstekend met elkaar vinden en deed men alsof er niets aan de hand
was geweest. En er was ook niets aan de hand geweest. Het was domweg de
aversie van ieder mens tegen het streven van ieder ander mens, waar wij
tegenwoordig allemaal één in zijn, die in deze staat al vroeg, en men
kan wel zeggen tot een gesublimeerd ceremonieel, was vervolmaakt, wat
nog grote gevolgen had kunnen hebben als die ontwikkeling niet
voortijdig door een catastrofe was afgebroken.’ (vertaald door Ingeborg
Lesener)
Dubbelmonarchie
Nieuwe vertaling
Hoewel
er een vertaling bestond, die nog regelmatig werd bijgedrukt, zelfs in
luxe-editie, boog Els Snick zich de voorbije jaren over Roths
meesterwerk. Het resultaat ligt er, en eerstdaags verschijnt de tweede
druk van haar nieuwe vertaling. Maar waarom die nieuwe vertaling? ‘Omdat
er veel mensen waren die niet door het boek geraakten, besloot ik om
eraan te beginnen,’ zegt de vertaalster. Veel passages waren ‘moeilijk
leesbaar’ en ze werkte ook veel foutjes weg. Al sloeg de schrik haar op
een bepaald moment wel om het hart. ‘Ik was bijna halfweg. De uitgeverij
had mijn vertaling al aangekondigd. En plots stelde iemand op Facebook
de terechte vraag of de nieuwe vertaling wel een meerwaarde zou hebben.
De angst sloeg toen toe, en ik ben gewoon opnieuw begonnen. Deze keer
met de vorige vertaling ernaast, om zeker te zijn van een verbetering.
En die is er echt, ik heb er echt veel foutjes uitgehaald.’
een
verhaal waarin mensen terechtkomen in een nieuwe wereld, op een
kantelmoment waarop alles wat vertrouwd was opnieuw geijkt moest worden
Is
Roth vandaag nog te lezen, en waarom? Els Snick klinkt overtuigd: ‘je
kan Radetzkymars altijd opnieuw lezen, in welke levensfase ook, je
ontdekt altijd iets nieuws, iets anders. Je kan focussen op de
actualiteit, de Balkan, de opkomst van de sociaaldemocratie of het
populisme, er is de coming of age, het gaat over liefde tussen vaders en
zonen, mannen en vrouwen, onder mannen, homoseksualiteit, vriendschap…’
Van Cauwelaert beaamt dat: ‘alles wat erin staat is hedendaags, behalve
misschien de wapens waarmee ze toen vochten.’ Vertaalster Snick: ‘Roth
beschrijft een wereld die op losse schroeven staat, zoals vandaag. Het
is een verhaal waarin mensen terechtkomen in een nieuwe wereld, op een
kantelmoment waarop alles wat vertrouwd was opnieuw geijkt moest
worden.’
Met
dit huzarenstuk zet Snick ook de kroon op haar vertaalwerk. Het is de
eerste roman van Roth die ze vertaalde. De voorbije jaren vertaalde ze
voornamelijk zijn correspondentie (met Stefan Zweig o.a.) en
journalistiek werk. Plannen voor een volgende vertaling heeft ze
voorlopig niet. Of het zou moeten zijn om Roth in te spreken als
luisterboek? Snick: ‘Ik heb heel mijn vertaling, pagina na pagina,
ingesproken in mijn smartphone. Zo voelde ik het ritme van mijn tekst.’
Het signalement in Humo noemt de vertaling niet voor niets ‘zingend’.
Meesterwerk
‘Wij,
zijn soldaten, wisten allemaal dat onze laatste keizer was heengegaan,
en met hem ons vaderland, onze jeugd en onze wereld.’ Geert Mak citeert
het in zijn woord vooraf, daarmee naar de kern grijpend van het bijna 90
jaar oude literaire meesterwerk. Mak is al jaren — met Els Snick — de
bezieler van het Joseph Rothgenootschap. Dat zag door de coronacrisis
een feestelijke voorstelling door de neus geboord. Maar de vertaalster
kijkt al reikhalzend uit naar volgend jaar, dan volgen er zeker nog
activiteiten, lezingen… Zo hoopt ze een breder leespubliek te brengen
tot de ‘poëtische taal’ en ‘journalistieke scherpte’ van Roth.
*
NA GESCHRIJFSEL
*
Neen.
Ben er ook niet bij geweest. Waar echter wij allemaal zijn bij geweest,
is bij de Hollywood film over Sissi. Dat was een von Possenhofen, een
Beierse Prinzess die Elisabeth hertte…
Net
als de weduwe van Albert I von Saksen-Coburg-Gotha die in
Marche-les-Dames per ongeluk van de rotsen duikelde. ’n Spijtig dodelijk
ongeval. Zo midden in de nacht van 30 meter hoog vallen.
Raar dat de man daarvoor zelfs nog zijn bril had opgehouden…. Wahrheit oder Dichtung? Of amoureus leugentje uit Staatsbelang?
Och, van de doden niets dan goed. Is ‘only in Belgium’ mogelijk.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten